فشار خون (Blood pressure) به مقدار فشاری گفته می‌شود که توسط خون در جریان، به دیواره رگ‌ها وارد می‌آید و یکی از علائم حیاتی است. فشار خون در نواحی نزدیک قلب، بیشتر و نسبت فاصله گرفتن از قلب کم تر می‌شود.

معمول‌ترین روش اندازه‌گیری فشار خون به‌وسیله فشارسنج است که با استفاده از ارتفاع جیوه برای اندازه‌گیری فشار خون در حال چرخش در رگ‌ها استفاده می‌کند. با این‌که خیلی از فشارسنج‌های فعلی دیگر از جیوه استفاده نمی‌کنند، فشار خون هنوز در تمام دنیا با mmHg یا میلی‌متر جیوه اندازه‌گیری می‌شود.

از آنجا که پمپ یا تلمبه کردن خون توسط قلب به داخل شریانها، ضربان دار است، فشار خون بین دو سطح حداکثر و حداقل در نوسان است. در زمانی که قلب منقبض می شود، خون وارد شریانها می شود و فشار خون به حداکثر مقدار خود می رسد که به آن فشار خون سیستول می گویند، در زمان استراحت قلب که خون وارد شریان نمی شود، با خروج تدریجی خون از این شریان ها و جریان آن به سوی مویرگها فشار خون کاهش یافته و به حداقل مقدار خود می رسد، که به آن فشار خون دیاستول می گویند، بهترین راه برای پی بردن به مقدار فشار خون هر فرد، اندازه گیری منظم آن با دستگاه فشار سنج است. در هر فرد فشار خون را در دو سطح سیستول و دیاستول اندازه می گیرند که با واحد میلی متر جیوه نشان داده می شود. فشار خون بالا در نتیجه افزایش فشار بیش از حد طبیعی جریان خون بر دیواره شریان ها ایجاد می شود. اگر فشار خون به طور دائمی بالاتر از حد طبیعی باشد، به آن فشار خون بالا می گویند. فشار خون بالاتر از حد طبیعی (پرفشاری خون) خود موجب عوارض کشنده ای است. به دلیل اینکه فشار خون بالا علامت ندارد تنها راه پی بردن به مقدار فشار خون هر فرد اندازه گیری فشار خون او است. فقط 50 درصد افرادی که بیماری فشار خون بالا دارند از بیماری خود مطلع هستند.

اگر فشار خون بالا تحت درمان قرار نگیرد، می‌تواند به سرخرگ‌ها و اندام های حیاتی بدن آسیب برساند. به همین دلیل است کـه از آن به عنوان قاتل خاموش نام می‌برند. فقط پزشک می تواند تایید کند که فرد به بیماری فشار خون بالا مبتلا است، اغلب پزشکان قبل از این که در مورد بالا بودن فشار خون تصمیم بگیرند چندین بار در روزهای مختلف فشار خون خود را کنترل می کنند،اگر فرد فشار خون بالا داشته باشد لازم است به طور منظم فشار خون خود را اندازه گیری کند و زیر نظر پزشک تحت درمان قرار گیرد.

طبقه بندی و علائم فشار خون بالا

طبقه بندی فشار خون در افراد بزرگسال

• این طبقه‌بندی برای افراد 18 ساله یا بزرگتر است که دارویی برای فشار خون بالا مصرف نمی‌کنند، دچار بیماری وخیم کوتاه‌مدتی نیستند، و بیماری‌های دیگری مانند دیابت یا بیماری کلیوی ندارند.

پرفشاری خون در یکی از دو گروه پرفشاری اولیه یا پرفشاری ثانویه قرار می‌گیرد. حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد از موارد از نوع پرفشاری اولیه هستند و این بدان معناست که هیچ دلیل پزشکی مشخصی برای آن وجود ندارد.  ۵ تا ۱۰ درصد دیگر از نوع پرفشاری ثانویه هستند که شرایط تأثیرگذار بر کلیه‌ها، شریان‌ها، قلب یا دستگاه غده درون‌ریز باعث ایجاد آن می‌شوند.

در برخی موارد بالا رفتن فشار خون باعث خون‌ریزی مغزی می‌شود.  پرفشاری خون عامل خطر عمده در سکته مغزی، سکته قلبی (حملات قلبی)، نارسایی قلب، آنوریسم‌های شریانی (به عنوان مثال، آنوریسم آئورت)، بیماری شریان‌های پیرامونی و دلیل بیماری‌های مزمن کلیه است. حتی افزایش خفیف فشار خون شریانی نیز با کاهش امید به زندگی مرتبط است. تغییر رژیم غذایی و روش زندگی می‌تواند در کنترل فشار خون مؤثر بوده و خطر عوارض ناشی از آن را بر سلامتی کاهش دهد. با این حال، درمان دارویی غالباً برای افرادی که تغییر روش زندگی در آن‌ها بی تأثیر بوده یا کافی نبوده‌است، ضروری می‌باشد.

عوامل خطر ایجاد فشار خون بالا

عوامل خطر در ایجاد فشار خون بالا را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:

1. سن: با افزایش سن خطر فشار خون بالا افزایش می یابد. در سنین میانسالی فشار خون بالا در آقایان شایع تر است.
2. سابقه خانوادگی: احتمال افزایش فشار خون در فرزندانی که والدین آنها فشار خون بالا دارند نسبت به سایر افراد بیشتر است.
3. چاقی یا وزن بالا: این افراد نسبت به کسانی که وزن طبیعی دارند، بیشتر در معرض فشار خون بالا قرار میگیرند.
4. فعالیت بدنی ناکافی: فردی که فعالیت بدنی کافی ندارد، اصولا نسبت به فرد فعال تعداد ضربان قلب بالاتری دارد. هرچه تعداد ضربان بیشتر باشد قلب باید در هر انقباض سخت تر کار کند و نیروی وارد بر شریانها بیشتر است. بی تحرکی خود موجب اضافه وزن و چاقی می شود.
5. سیگار/تنباکو: مواد شیمیایی موجود در سیگار به شدت به لایه داخلی دیواره عروق شریانی آسیب می رساند. این کار موجب تنگ تر شدن شریان ها شده و فشار خون را بالا می برد. سیگار همچنین مقدار اکسیژن خون را کاهش می دهد بنابراین ضربان قلب برای جبران این کاهش افزایش می یابد در نتیجه فشار خون بالا می رود.
6. غذاهای پرنمک: طبق گزارشات محققان، جوامعی که مردم آن کمتر نمک می خورند فشار خون پایین تری نسبت به کسانی دارند که نمک زیادی استفاده می کنند، خوردن غذاهای پرنمک موجب نگه داشتن مایعات در بدن می شود و با افزایش حجم خون فشار خون بالا می رود
7. کمبود پتاسیم در غذاهای روزانه: پتاسیم موجب ایجاد تعادل میزان سدیم در سلولهای بدن می شود. اگر در غذای روزانه پتاسیم کافی نباشد و یا بدن ذخیره پتاسیمی نداشته باشد، سدیم در خون تجمع می یابد که این امر منجر به افزایش میزان فشار خون می گردد.
8. مصرف الکل: به گفته محققان افرادی که به صورت مرتب الکل مصرف می کنند فشار خون سیستولیک بالاتری نسبت به سایر افراد دارند.
9. استرس: استرس های شدید موجب بالا رفتن فشار خون می شوند، اگرچه این افزایش فشار خون گذرا است، اما اگر استرس ادامه یابد می تواند بسیار خطرناک باشد. بعضی از افراد با خوردن بیشتر، مصرف سیگار یا مصرف الکل سعی می کنند بر استرس غلبه کنند که این کارها فشار خون را بیشتر افزایش داده و اوضاع را وخیم تر می کنند.
10. بیماری های مزمن: برخی از بیماری های مزمن مانند بیماری های کلیه، دیابت، چربی خون بالا خطر فشار خون بالا را افزایش می دهند. گاهی هم بارداری در خانم ها با افزایش فشار خون همراه است.

عوارض فشار خون بالا

در افرادی که فشار خون بالا دارند، به علت فشار وارد بر قلب به تدریج عضله قلب آنها ضخیم می شود، این ضخیم شدن می تواند فشار بر قلب را افزایش دهد و در طولانی مدت عمر فرد را کم کند. افزایش فشار خون باعث رسوب بیشتر چربی در دیواره سرخرگ ها شده و این امر منجر به تنگ شدن رگ های قلب و کاهش خونرسانی به عضله قلب می شود. اگر رگ های قلب بسته شوند و خون اصلا به قلب نرسد، سکته قلبی رخ می دهد. رسوب چربی در دیوراه سرخرگ های مغزی باعث کم شدن جریان خون به مغز می شود، اگر تنگی بسیار شدید شود و یا رگهای مغز کاملا بسته شوند سکته مغزی رخ می دهد.

فشار خون بالا می تواند باعث پارگی رگهای مغز شود و خونریزی مغزی ایجاد کند که ممکن است منجر به مرگ شده و یا یاعث اختلال در حرکت اندام ها، بینایی فرد و قدرت تکلم گردد. فشار خون بالا همچنین می تواند باعث آسیب به کلیه گشته و منجر به نارسایی کلیه گردد.

برای مقابله و کنترل فشار خون بالا در جامعه باید فشار خون افراد در معرض خطر به ویژه افراد سی ساله و بالاتر و زنان باردار اندازه گیری شود تا بتوان آنرا به موقع تشخیص داد و درمان نمود.لازم است هر بار که به پزشک و یا دیگر ارائه دهندگان خدمات سلامت مراجعه می کنیم، از آنها بخواهیم که فشار خون ما را اندازه گیری کنند، اگر از حد طبیعی بالاتر باشد مراجعه به پزشک برای پیگیری و درمان ضروری است.

حداقل نیم ساعت قبل از اندازه گیری فشار خون خود غذا نخورید، قهوه و چای ننوشید، فعالیت بدنی انجام ندهید، سیگار یا قلیان نکشید.

اقدامات لازم جهت پیشگیری و کنترل افزایش فشار خون:

مهمترین اقدام جهت پیشگیری و کنترل افزایش فشار خون تغییر سبک زندگی است ، که می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. غذای سالم بخورید: همواره سعی کنید در سبد غذایی خود از موادی استفاده کنید که در جلوگیری از فشار خون بالا موثراند، این غذا ها شامل میوه ها، سبزیجات، غلات و غذاهای کم چرب هستند، از مصرف چربی های اشباع پرهیز کنید.
2. نمک را در غذای خود کم کنید: از خوردن غذاهای کنسروی و غذاهای آماده بپرهیزید. نمکدان را از سفره غذایی حذف کنید، سعی کنید در طبخ روزانه نمک راکم کنید.
3. وزن خود را در محدوده طبیعی نگه دارید.
4. فعالیت بدنی خود را افزایش دهید: فعالیت بدنی منظم می تواند در کاهش میزان فشار خون موثر باشد. انجام حداقل 30 دقیقه فعالیت بدنی منظم و با شدت متوسط را جزء برنامه روزانه خود قرار دهید.
5. مصرف سیگار را قطع کنید.
6. استرس هایتان را مدیریت کنید.
7. فشار خون خود را به صورت دوره ای کنترل کنید: در سن میانسالی اگر فشار خون بالایی ندارید هر 2 سال اقدام به اندازه گیری فشار خون نمایید. از 50 سالگی هر سال و در صورتی که در مرحله پیش فشار خون بالا هستید، ضمن اینکه مراقب رعایت رژیم غذایی و فعالیت بدنی خود هستید در هر ویزیت پزشک و حداکثر سالانه فشار خون خود را کنترل کنید.

• فشار خون بالا وضعیتی نیست که بیمار مدتی دارو مصرف نماید و بعد از مدتی به خاطر کنترل فشار خون مصرف دارو را قطع نماید توجه به موارد زیر در بیماران مبتلا به فشار خون بالا ضروری است:

1.  هیچ گاه مصرف داروها را بخاطر عوارض احتمالی و یا به بهانه اینکه قرص ها تمام شده است قطع نکنید و داروها را مرتب و مطابق دستور پزشک مصرف نمایید.
2. تنها خوردن قرص نیست که فشار خون بالا را کنترل می نماید. بلکه رعایت رژیم غذایی، کاهش وزن و فعالیت بدنی منظم نیز به همان اندازه مهم است. به صورت دوره ای به پزشک خود مراجعه کنید و درباره این موارد نیز مشاوره نمایید.

معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی استان ایلام

واحد اطلاع رسانی داروها و سموم