کورتیکواستروئیدها (Corticosteroids)
امتیاز:
کورتیکواستروئیدها (Corticosteroids) به استروئیدهایی گفته می‌شود که در بخش قشری غده فوق کلیوی ساخته می‌شوند. غدد فوق کلیوی یا غده‌های آدرنال(Adrenal) یک جفت غده درون‌ریز هستند که هر کدام بر روی کلیه‌ها قرار دارند و وزن هر غده حدود ۵ گرم است. هر غده از دو بخش قشر(Cortex) و مغز یا مدولا(Medulla) تشکیل شده‌است که هرکدام از این دو بخش هورمون‌های جداگانه‌ای ترشح می‌کند.
کورتیکواستروئیدها به دو گروه عمده مینرالوکورتیکوئیدها (mineralocorticoids) مانند آلدوسترون و گلوکوکورتیکوئیدها (glucocorticoids) مانند کورتیزول تقسیم بندی می‌شوند. البته بخش رتیکولای غده فوق کلیوی مقدار کمی هم هورمون‌های جنسی (به ویژه آندروژن) ترشح می‌کند.
مینرالوکورتیکوئیدها در تنظیم آب و الکترولیتها در بدن نقش دارند (احتباس آب و سدیم و دفع پتاسیم).
گلوکوکورتیکوئیدها نقش‌های گوناگونی در بدن دارند از جمله کاهش التهاب، تخفیف واکنش‌های ایمنی، تاثیر بر سوخت‌وساز و افزایش قند خون.
با توجه به نقش مهمی که گلوکوکورتیکوئیدها در تخفیف پاسخ‌های ایمنی دارند تعداد زیادی دارو بر اساس این اسکلت ساختمانی با فرمول‌های شیمیایی شبیه هم ساخته شده‌است که به آنها استروئید، کورتیکواستروئید یا کورتون گفته می‌شود. در واقع کورتیکواستروئیدها تاثیرات هورمونهایی که بدن به طور طبیعی در غدد فوق کلیه می سازد را تقلید می کنند.
داروهای کورتیکواستروئید از پرکاربردترین داروها در پزشکی هستند که در بیماریهای مختلفی مانند حساسیت، بیماریهای خود ایمنی و التهاب به کار می‌روند. از این داروها می‌توان بتامتازون، دگزامتازون، هیدروکورتیزون، تریامسینولون، متیل پردنیزولون، پردنیزون، کلوبتازول، بکلومتازون، فلودروکورتیزون، فلوسینولون، فلوتیکازون و... را نام برد. این داروها می توانند عوارض جانبی زیادی داشته باشند، عوارض داروهای کورتونی به میزان و مدت مصرف آنها بستگی دارد. هر چه مقدار مصرف و مدت درمان بیشتر باشد عوارض آن بیشتر خواهد بود.توجه داشته باشید پزشکان با توجه به منافع و زیانهای دارو تصمیم به تجویز آن می گیرند، اما گاهی اصرار بیمار به تجویز داروی تزریقی و یا بهبود سریع علائم بیماری موجب می شود پزشک از این گروه دارویی، دارو تجویز کند.
در واقع کورتیکواستروئید داروهای مهم و کاربردی هستند که در صورت انتخاب صحیح و استفاده به جا بسیار ارزشمند می باشند و اطلاع از نحوه مصرف صحیح آنها ضروری است.
سه دلیل عمده ای که برای تجویز این دسته از داروها و جود دارد عبارتند از:
- اثرات ضدالتهابی
- اثرات Immunosuppressant یا سرکوب سیستم ایمنی بدن
- درمان جایگزین برای جایگزینی هورمونهایی که به علت شرایط و بیماریهای خاص در بدن تولید نمی شوند.
- اشکال مصرفی کورتیکواستروئیدها:
- تزریقی (وریدی، عضلانی،تزریق مستقیم داخل مفصل)
- افشانه (اسپری) های استنشاقی
- قطره بینی،چشمی،گوشی
- موضعی شامل کرم،پماد،لوسیون
- خوراکی
- عوارض جانبی مصرف طولانی مدت کورتیکواستروئیدها:
- سرکوب و بحران آدرنال
- خونریزی گوارشی
- افزایش فشار خون و سایر بیماریهای قلبی-عروقی، کورتیکواستروئیدها با دفع پتاسیم و جذب سدیم موجب تورم می شوند، مصرف نمک در این بیماران این عارضه را تشدید می کند رژیم غذایی چنین افرادی در حد امکان باید بدون نمک باشد، این عارضه باعث بالا رفتن فشار خون و ایجاد بیماری پرفشاری خون در افراد مستعد می شود که خود عاملی برای بروز مشکلات قلبی عروقی دیگر است.
- مانع فعالیت سلولهایی می شوند که در استخوان سازی و رسوب کلسیم در استخوانها نقش دارند، از سوی دیگر در جذب کلسیم نیز تداخل ایجاد می کنند که این دو فرآیند موجب پوکی استخوان و یا تشدید آن می شود.
- کاهش مقاومت بدن در برابر عفونت و افزایش خطر ابتلا به عفونت ، همچنین در صورت ابتلا فرد به عفونت می توانند درمان را سخت تر کنند.
- افزایش اشتها و افزایش وزن، به همین دلیل به کسانی که تحت درمان با کورتون قرار می گیرند توصیه می شود غذاهای کم کالری استفاده کنند.
- کاهش ضخامت پوست، کبودی و کند شدن روند التیام زخم.
- رسوب و تجمع چربی در نواحی قفسه سینه، پشت ،شکم و صورت که باعث پف کردن صورت فرد شده و حالتی به نام صورت ماه ( Moon Face ) ایجاد می کند.
- دیابت
- مشکلات چشمی مانند کاهش بینایی در اثر ابتلا به آب مروارید و گلوکوم (آب سیاه)
- آکنه
- نازک شدن وتغییر رنگ پوست در اثر استفاده از پمادهای حاوی کورتیکواستروئید
- افزایش تعریق
- ضعف عضلانی
- نوسانات خلقی
در خصوص کورتیکواستروئیدهای استنشاقی نیز بهتر است بدانیم در زمان استفاده از این داروها ممکن است مقداری از دارو در ناحیه دهان و گلو رسوب کند که این امر منجر به بروز عفونت قارچی در ناحیه دهان (برفک) و همچنین خشونت صدا می گردد، از این رو لازم است بیمار بعد از استفادهاز این داروها دهان را با آب شست و شو دهد تا از بروز این عوارض جلوگیری گردد.
- البته نکته مهم این است که این عوارض در صورت مصرف زیاد و طولانی مدت کورتیکواستروئیدها احتمال بروز بیشتری پیدا می کنند و ما نباید با توجه به نگرانی از دانستن عوارض دارو از مصرف آن با تجویز پزشک خودداری کنیم زیرا در بسیاری موارد فواید دارو بر مضرات آن ارجحیت دارد و نظر پزشک معالج در این مورد بسیار حائز اهمیت است.
- نکاتی که در هنگام مصرف کورتیکواستروئیدها باید رعایت شوند:
- در صورت نیاز به کاهش دوز خوراکی یا قطع دارو ، کورتیکواستروئیدها باید به تدریج کم شوند تا به غده آدرنال اجازه تولید طبیعی کورتیزول را بدهند، هنگامی که بیمار دارو را برای مدت زمان طولانی مصرف کرده است قطع دارو باید طی یک برنامه با کم کردن تدریجی دوز دارو طی هفته ها باید انجام گیرد. از عوارض قطع یکباره کورتیکواستروئیدها می توان به علائمی مثل خستگی، تب، درد عضلانی، سبکی سر و درد مفاصل اشاره نمود.
- برای پیشگیری از تحریک و ناراحتی گوارشی دارو را همراه غذا مصرف نمایید.
- اگر دارو به صورت یکبار در روز تجویز شده است، آنرا بعد از صبحانه مصرف نمایید.
- کم کردن کالری مصرفی و پرهیز از خوردن غذاهای پرنمک در هنگام مصرف این داروها احتمال افزایش وزن و بالارفتن فشار خون را کم می کند.
- افرادی که این داروها را برای بیشتر از دو تا سه ماه مصرف می نمایند برای جلوگیری از پوکی استخوان باید تست های تراکم استخوان را انجام داده و در صورت نیاز تحت نظر پزشک مکمل های ویتامین د و کلسیم دریافت نمایند.
- هنگام مصرف این داروها در کنار افراد سرماخورده و بیمار قرار نگیرید و در صورت نیاز به انجام واکسیناسیون حتما با پزشک خود مشورت نمایید.
- به صورت خودسرانه مقدار مصرف داروی خود را کم یا زیاد نکنید، لازم است با توجه به شرایط بیماری، نتایج آزمایشات و سایر داروهای مصرفی بیمار، پزشک در مورد قطع مصرف دارو و چگونگی کم کردن تدریجی آن تصمیم بگیرد.
- در هنگام مراجعه به پزشک برای سایر بیماریها حتما مصرف کورتون را به پزشک اطلاع دهید.
- در صورت لزوم در مورد رژیم غذایی خود با متخصص تغذیه مشورت نمایید.
- در صورت نیاز به مصرف طولانی مدت کورتیکواستروئیدها، مراجعه مستمر به پزشک جهت بررسی عوارض جانبی حتما مد نظر قرار گیرد.
واحد اطلاع رسانی داروها و سموم
معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی استان ایلام